قلعه دختر دیگر سازه بازمانده از تاریخ دوران ساسانی ست و در نزدیکی شهر فیروزآباد استان فارس قرار دارد. این قلعه در حکم دژی دفاعی و مانعی مهم برای جلوگیری از عبور دشمن در دره تنگاب بود و توسط اردشیر بابکان، موسس سلسله ساسانی در سال 224 پس از میلاد ساخته شد. او این قلعه را پیش از جنگ با پادشاه پارتیان اردوان پنجم و زمانی که می خواست بر ناحیه فارس مسلط شود بنا کرد. قلعه دختر بر فراز کوهی در نزدیکی جاده ساخته شده و دامنه سازه آن بر روی پستی و بلندی های کوه به صورت شیب‌دار امتداد پیدا کرده است. شکل کلی قلعه ذوزنقه مانند است و محدوده ای از بخش های پایینی منتهی به دره تنگاب تا بالاترین بخش کوه را در بر می گیرد. گنبد مدور این بنا که قسمت هایی از آن فروریخته یکی از تماشایی ترین بخش های آن به شمار می رود. به طور کلی قلعه دختر 2300 مترمربع زیربنا دارد و از لاشه سنگ، گچ دست کوب و ملاط ساروج ساخته شده است.
قلعه دختر
پیرترین دختر دنیا این قلعه است که گنبدش کهنه ترین گنبد تاریخ است. قلعه ای با دیوارهای ویران اما هنوز با شکوه و دیدنی که برای تماشای آن از یک جاده صعب العبور با شیب بسیار تند باید گذشت. اما ضمن فتح قله این مسیر سخت به اعجازی باورنکردنی دست پیدا می کنید و انگشت به دهان خواهید ماند.
در گذشته به کنایه از باکرگی دختران معمولا بناهایی که به راحتی قابل دسترس نبوده را ” دختر” نامگذاری می کردند واما دلیل احتمالی دیگر برای این نامگذاری این است که این بنا معبد آناهیتا ( خدای آب و پاکی ها ) بوده است و از آنجا که الهه آناهیتا مونث است بنابراین این بنا به قلعه دختر معروف شده است.
معماران رومی کهن ترین بنای گنبد دار دنیا را با اتاقک های چوبی چهار گوش در اطراف و سقف های مدور با نمایی از قلوه سنگ های رودخانه ای ساخته اند. این بنا سه سطح دارد که از طریق پلکانی مارپیچ به هم متصل شده اند. طبقه اول اتاق نگهبانان و دیده بانان بوده که از طریق روزنه هایی قابلیت تیراندازی از داخل به خارج را داشته است. در طبقه دوم تالار بزرگی است که استراحتگاه محافظان بوده وطبقه سوم هم شاه نشین و تالار مهمانان بوده است.
یک غار بزرگ در دهانه قلعه دیده می شود که محل فرار اهالی قلعه ضمن حمله ناگهانی دشمن بوده است که از طریق آن می توانستند با شهر ارتباط داشته باشند و غذا و نیروی انسانی لازم را وارد قلعه کنند.
این قلعه حصین در سه سطح ساخته شده بود و ورود به آن از نازلترین سطح از طریق پلکانی مارپیچ که به حیاط اصلی تراس میانی می‌رسید صورت می‌گرفت. سه طرف حیاط را اتاقهای چهارگوش دارای تاق ضربی دربر گرفته بود و طرف چهارم به تراس فوقانی که روی آن ساختمان کاخ اصلی واقع شده بود، منتهی می‌گردید. تمامی کاخ را یک ایوان بزرگ دارای طاق ضربی و دو ایوان کوچکتر در دو سو تشکیل می‌داد. ایوان بزرگ که ۱۴ متر پهنا و ۲۳ متر درازا داشت به یک اتاق مرکزی که سقف آن به شیوه‌ای تازه، یعنی گنبد پوشانده شده بود منتهی می‌گشت. در جناحین این اتاق گنبد دار اتاقهای اضافی قرار گرفته و کل آن‌ها در داخل یک دیوار خارجی مدور جای داشت.
در قسمتی از قلعه دهانه غاری دیده می‌شود که به قول بعضی از محلی‌ها این غار راهی به کاخ اردشیر بابکان (کاخ ساسانی) در جلگه فیروزآباد داشته‌است؛ یعنی در زمان حمله دشمن به قلعه، محصورین قلعه می‌توانستند از طریق این دالان زیرزمینی با شهر ارتباط داشته باشند و بتوانند غذا و نیروی انسانی وارد قلعه کنند.
